Monday, May 16, 2016

मुन्दुम : किराती महागाथा (भोगीराज चाम्लिङ)


) मुन्दुम के हो ?
किरात समुदायभित्र रहेको भाषिक विविधताअनुसार लिम्बूले मुन्धुम, सुनुवारले मुक्दुम/मुग्दुम याक्खाले मुन्तुम भन्छन्किरात राई समुदायभित्रका कुलुङले रिद्दुम; चाम्लिङले मुन्दुम/मुदुम; दुमी, मेवाहाङ, साम्पाङले मुद्दुम; पुमाले मुत्दुम; बान्तावाले मुन्दुम; याम्फूले मिन्दुम; लोहरूङले मुन्दुम/पेल्लाम वाम्बुलेले मुक्तुम/मुक्दुम भन्ने गर्छन्केही विद्वान्का अनुसार यी शब्दहरूको मूल चाहिँ मुन्थुमहोभोटमूलको भाषामा मुन्थुमको अर्थ अन्धकारलाई पोको पार्ने वा अज्ञानता हटाएर ज्ञानको उज्यालो ल्याउनु हुन्छ (ढुंगेल, २०६९ : ३८) । तर, यसलाई भाषिक विविधताअनुसार किरातहरूले फरकफरक रूपमा अथ्र्याउने गरेका छन्

जस्तो कि पुमा भाषामा मुत्को अर्थ हुन्छ झारफुक गर्नु दुमको अर्थ हुन्छ शास्त्र, बोली आदिलिम्बू भाषामा चाहिँ मुन्को अर्थ गति वा गतिमय स्थिति हुन्छ भने थुमको अर्थ कठिन वा शक्ति वा बल हुन्छ (काइँला, १९९९ : २५२) । बान्तावा भाषामा मुदुमलाई मान्छे (मिन्) को बोली (दुम) को रूपमा अर्थ्याउने गरिएको चाम्लिङ भाषामा चाहिँ मुन्को अर्थ रच्नु, उत्पन्न गर्नु, जन्मनु हुन्छ (राई अन्य, २००७ : २००) भने दुमको अर्थ हुन्छ बोलीअर्थात् मुन्दुम भनेको बोली (रिसिया) रचना गर्नु हो

हजारौं वर्षदेखि किरात समुदायले मौखिक रुपमा जोगाइआएको विशाल सांस्कृतिकबौद्धिक सम्पदा हो मुन्दुमयसलाई किराती समाजले लोककथाका रुपमा नछुङ (धामी)हरुले चाहिँ रिसिया (मन्त्र)का रुपमा भन्दैसुनाउँदै आएका छन्मौखिकबाट लेख्य हुन पुगेको ऋग्वेदका आधारमा जसरी हजार वर्षभन्दा अघिको आर्य समाज सभ्यताको अध्ययन गर्न सजिलो भएको त्यस्तै मुन्दुममार्फत् पनि प्राग्ऐतिहासिक कालका किरातबारे धेरै कुरा प्रकाशमा ल्याउन सकिने सम्भावना

मुन्दुममा इतिहासभन्दा पुराना प्राग्ऐतिहासिक स्थानहरूको उल्लेख हुने गर्छएक हिसाबले मुदुम हजारौं वर्षअघिको किरातहरूको यात्रावर्णन पनि होयात्रावर्णनमा उल्लेख हुने स्थानका आधारमा किरातहरूको आदिमथलो बसाइँसराइको मार्गबारे अध्ययन गर्न सकिन्छखासमा ती स्थानहरूलाई किरातहरूको प्राग्इतिहास चिह्याउने आँखीझ्याल भनिदिए पनि फरक पर्दैनसमग्रमा चाहिँ मुन्दुम किरातीहरुको सृष्टि, प्रकृति, मानव, समाजविकास, इतिहास, संस्कृति आदिसम्बन्धी दार्शनिक दृष्टिकोणको समुच्चय हो

) कोकुमापिरिमादेखि नछुङसमम्म
मुन्दुम मूलतः नछुङ, मोपा, मुन्दुमी, रिसिमी, फेदाङ्मा, साम्बाहरुहरुले विभिन्न सांस्कृतिक क्रियाकलापहरुमा गाउने गर्छन्उनीहरु मुन्दुम एकदेखि अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने माध्यम मात्र होइनन् मुन्दुम गाउने किराती समाजका प्रथम बुद्धिजीवी हुन्

दोस्रो कुरा, किराती समाजमा अहिले पनि उनीहरुकै सांस्कृतिक नेतृत्व हुन्छसम्भवतः शिकार गरेर जीविकोपार्जन गर्ने युगमा नछुङहरुकै नेतृत्व हुन्थ्यो, कृषि सभ्यतामा प्रवेश गरिसकेको लामो समयसम्म सामाजिकराजनीतिक प्रकृतिको नेतृत्व नछुङहरुबाटै हुन्थ्यो भन्ने देखिन्छ
तेस्रो कुरा, नछुङहरु किराती समाजका चिकित्सक पनि हुन्उनीहरुसँग जडीबुटीको केही हदसम्म ज्ञान हुन्छ, मुख्य रुपमा सांस्कृतिकमनोवैज्ञानिक उपचार उनीहरुले गर्ने महत्वपूर्ण कार्य हो

मुन्दुममा आउने रिसियाको वर्णनका आधारमा भन्दाखेरि किराती समाजमा पहिलो नछुङ पुरुष होइन महिला थिइन्उनीहरुलाई सामूहिक रुपमा कोकुमापिरिमा भनेर प्रथम गुरुआमाका रुपमा नछुङहरुले सम्मानजनक रुपमा मान्ने गर्छन्सम्भवतः त्यो महिलाले नेतृत्व गरेको समाजको कुरा होधेरै पछि मात्र पुरुष नछुङ बनेको वर्णन मुन्दुमका रिसियाहरुमा आउने गर्छ प्रथम पुरुष नछुङ थिए हर्कबुङअहिले किरात राई समाजमा पुरुष धामीहरुको बाहुल्य , महिलाहरु फाट्टफुट्ट भेटिन्छन्समाजमा पुरुषहरुको नेतृत्व स्थापित भएकोले यसो हुन पुगेको हो

) प्राग्ऐतिहासिक बसाइँसराइ : योँला (सिन्धुघाँटी)देखि किरातभूमिसम्म
किरात राईहरुको प्राग्इतिहासको अध्ययन गर्नका लागि वाडाकोगर्दा भनिने मुन्दुम निकै महत्वपूर्ण रहेको वाडाको मुन्दुममा वर्णन हुने स्थान, जाति संस्कृतिका बारेमा पुरातात्विक खोजद्वारा प्राप्त तथ्यहरुलाई भिडाएर निचोड निकाल्न सकिने अवस्था वाडाको मुन्दुम योँलादेखि हालको किरातभूमिसम्मको बसाइँसराइको कथा होत्यस क्रममा आउने चार वटा कुरा अति नै महत्वपूर्ण रहेका छन्एक : योँला बसाइँसराइ गर्ने क्रममा उल्लेख हुने स्थान; दुई : नागजाति; तीन : किरात पुर्खा नागकन्याबीच वैवाहिक सम्बन्ध; चार : महादेवको कुरा

) वाडाको मुन्दुम : कथासार
बच्चा जन्मिसकेपछि आमा बच्चाका लागि गरिने एउटा संस्कार हो वाडाकोकथाअनुसार किरात पुर्खा अर्थात् होँछा (मानिस)ले बाघ भालुलाई जंगलमा लखेटिपठाएपछि घरमा एक्लै बस्न थाल्योतर घरमा रहेको मासु खाइसकेपछि के खाने भन्ने समस्या आइलाग्योत्यसैले एकदिन जाल हान्न गयोउसले निकै दिनको प्रयासपछि नागकन्या सिकुरिमालाई पो जाल (मायाजाल !)मा पार्योसिकुरिमाले किरात पुर्खा अर्थात् होँछालाई आमाबाबु भएको ठाउँमा लगिन्
सिकुरिमाले आमालाई मानव (केटा) ल्याएको कुरा बताइन्नागराजा डिल्लिहँ (पातेना)ले थाहा पाएको थिएनसिकुरिमाले बाबाआमालाई आफू उमेरदार भइसकेकोले सुहाउँदो जोडी ल्याएको बताइन्डिल्लिहँ नाकिमाले सरसल्लाह गरेडिल्लिहँले नाकिमासँग छोरीको विवाहमा बागदत्त बोल्नुपर्ने भएकोले वाछुइनारी (मट्टिमाला/पुल्लिकमाला) चाहिने बताएतर, होँछासँग वाछुइनारी थिएनआमासँग सल्लाह गरेर सिकुरिमाले बाबु डिल्लिहँको वाछुइनारी चोरेर दिइन्डिल्लिहँले बागदत्त बोल्नका लागि ज्वाइँलाई वाछुइनारी माग्योमानिसले सिकुरिमासँग लिएको वाछुइनारी दियोडिल्लिहँ नाकिमाले होँछासँग वाछुइनारी लिएर छोरीको बिहेबारी गरिदिए

केही दिनपछि छोरीज्वाइँलाई विदा दिएबाबुआमाले दिइपठाएको कुरा एक जना महिला सेवक याच्हँखाल्यो लिएर सिकुरिमा होँछा माइतिससुराली घर नायम्मादेखि हिमालतिर लागेसमय बित्दै जाँदा उनीहरुका तीन जना छोराहरु जन्मिए : ) जेठो मकुम्बुङ (भोटे), भोटतिर बस्ने; ) माइलो हर्कम्बुङ (किराती/राई), हिमालमुनि बस्ने ) कान्छो रिब्लबुङ (थारू), तराई मधेसतिर बस्नेयसरी किरातीका पुर्खाहरु जन्मिए उनीहरुको शाखासन्तान बढेर गयो

) योँला (सिन्धुघाँटी)मा किरात
वाडाकोभन्नु पानीको पूजा हो अर्थात् यसो पनि भन्न सकिन्छपानीछेउमा बस्ने पुर्खाहरुको पूजा होवाडाको मुन्दुममा नदीकिनारमा रहेको थलोको रुपमा योँलाको वर्णन हुने गर्छयोँलाबाट नदी पछ्याउँदै थारु बाजी (बृज्जि)हरुको थलो हुँदै वराहक्षेत्रबाट सप्तकोशी पार गरेर हालका स्थानमा किरातीहरुले बसोबास गरेको वर्णन वाडाको मुन्दुममा आउँछअरु अहिले पनि सजिलै खुट्याउन सकिन्छ तर त्यो योँला कहाँ पर्छ भन्नेबारेमा मुन्दुमको वर्णनलाई आधार मानेर पुरातात्विक उत्खननले पत्ता लगाएका प्रमाणहरुसम्म पुग्नुपर्ने देखिन्छ

चाम्लिङ राईहरु ठूलो नदी (किरात राई भाषामा कोशी)लाई योँवा/यँवा भन्ने गर्छन्यो शब्द अहिले पनि प्रचलनमा रहेको चाम्लिङ राईहरु बसोबास गर्ने ठाउँहरुको नामको अन्त्य अहिले पनि लाप्रयोग भएको पाइन्छजस्तो खोटाङ जिल्लामा पर्ने प्वाँला, प्याला आदियसरी नदीछेउको थलो भन्ने अर्थमा योँमा लाजोडिनु स्वभाविक होशब्दका हिसाबले मात्र भन्दा पनि योँला नदीकिनारको थलो हो भन्ने स्पष्ट हुन्छवाडाको मुन्दुममा पनि योँला नदीकिनारको थलो हो भन्ने नै वर्णन आउँछतर नदीकिनारमा पर्ने त्यो थलो कहाँ पर्ला भनेर खुट्याउन चाहिँ वाडाको मुन्दुममा वर्णित नागजाति, किरात पुर्खा होँछा नागकन्या सिकुरिमाबीचको वैवाहिक सम्बन्ध महादेवको प्रसंगसम्म पुग्नैपर्ने हुन्छ

इतिहास पौराणिक कथाहरुमा नागजातिको प्रशस्त उल्लेख चर्चा हुने गरेको पाइन्छतर वाडाको मुन्दुममा आउने नागजाति चाहिँ को होला ? द्रविड सभ्यताका रुपमा चिनिने सिन्धुघाँटी मोहनजोदाडोको उत्खननका क्रममा नागजातिको अस्तित्व फेला परेको जेएच मार्सलले मोहनजोदाडोमा नागजातिको अस्तित्व रहेको उत्खननका क्रममा पत्ता लागेको बताएका छन्उनका अनुसार एउटा भक्तको शिरमा नागको फणा रहेको त्यो नागजातिको अस्तित्व रहेको प्रमाण हो (पौड्याल, २०६० : ) ।

सिन्धुघाँटीमै गरिएको उत्खननअनुसार त्यहाँ इसापूर्व दोस्रो पहिलो शताब्दीमा वाछुइनारी’ (पुल्लिक)को उत्पादन हुने गथ्र्यो त्यहाँबाट सेन्ट्रल एसिया चीनको पश्चिमी सिन्जियाङसम्म व्यापार हुन्थ्यो (Blackburn, 2003/2004: 31) वाडाको मुन्दुममा पनि प्रस्ट भनिएको वाछुइनारी (beads) नागजातिसँग मात्र थियो, किरात पुर्खा होँछाले नागकन्या सिकुरिमासँग लिएर ससुरा डिल्लिहँ (पातेना)लाई दिएका थिएयसको स्मरणमा अहिले पनि चाम्लिङ राई लगायत किरात राईहरुमा बिहेमा केटीबाट वाछुइनारी लिएर केटाले सासूससुरालाई दिने चलन कायमै

त्यस्तै गरेर वाडाको मुन्दुममा महादेवको पनि प्रसंग आउने गर्छसिन्धुघाँटीमा गरिएको उत्खननहरुले त्यहाँ लिङ्गपूजाको प्रचलन रहेको प्रमाणित भएको सिन्धुघाँटीमा प्रशस्तै शिवलिङ्गहरु फेला परेका थिएयसबाट द्रविडहरु लिङ्गपूजक थिए भन्ने स्पष्ट भएको (झा, सन् २००० : ३८) । , लिङ्गपूजा शिव, महादेवको प्रतीक होवाडाको मुन्दुममा महादेवको सन्दर्भ आउनुको अर्थ पनि यही हो कि किरातहरु सिन्धुघाँटीको लिङ्गपूजासँग परिचित थिए

किरातहरु सिन्धुघाँटीमा पुगेका थिए भन्ने अर्को प्रमाण हो त्यहाँ भेटिएको भोटमंगोल (Tibeto-Mongoloids) हरुको हाड फेला पर्नुमोहनजोदाडोमा गरिएको उत्खननमा फेला परेका हाडहरु चार प्रजातिका थिए प्रोटोअस्ट्रोलाइड (Proto-Australoid), मेडिटेरिनियन (Mediterranean), मंगोल (Mongoloid) अल्पिनोइड (Alpinoid) (Pusalker, 1957: 173) त्यस्तै गरेर त्यहाँ किरातहरुले मासुका रुपमा उपभोग गर्ने गाई, भैंसी सुँगुरलगायतका हाडहरु पनि फेला परेका छन् (Pusalker, 1957: 174)

मंगोलहरुका हाडहरु कति हजारअघिका थिए भन्ने थाहा पाउन सकेमा किरातका पुर्खाहरु सिन्धुघाँटीमा कति पहिले पुगेका थिए भन्ने कुरा खुलस्त हुन्छतर, सिन्धुघाँटीमा फेला परेको वाछुइनारी ९दभबमक० लाई आधार मान्ने हो भने आजभन्दा २२०० वर्षअघिको समयसँग सम्बन्धित देखिन्छ वाडाको मुन्दुम, ‘वाडाको मुन्दुमनागजाति अर्थात् द्रविडहरुसँग किरातहरुको वैवाहिक सम्बन्ध गाँसिएको कथा हो

) थारुबाजीदेखि हालको थलोसम्म
वाडाको मुन्दुममा छलफल गर्नैपर्ने अर्को सन्दर्भ हो थारु बाजीहरुको
वाडाको मुन्दुमअनुसार किरातहरु योँलाबाट हिँडेपछि थारुहरुको थलो वृज्जि संघ हुँदै आएका थिएकिरात राईहरुले मुदुममा वृज्जिहरुलाई बाजी (चाम्लिङ), बजी (साम्पाङ), बाजु (कोयी) (राई, २००८) आदि विभिन्न नामले पुकार गर्छन्अहिले पनि थारुहरुले आफूभन्दा दक्षिणमा बस्नेहरुलाई बाजी भनिरहेका छन्वृज्जि संघ प्राचीनकालमा भारतका १६ जनपदमध्ये एउटा प्रमुख जनपद थियो जुन गंगा नदीको उत्तर (वर्तमान उत्तरी विहार) मा थियोमगधराज अजातशत्रुले .पू. ४८५ आसपासमा आफ्नो राजतन्त्रमा गाभेपछि वृज्जि संघीय गणराज्यको अन्त्य भएको थियो (आचार्य, २०६० : ७९) ।

थारुहरुको थलो पार गरेपछि सप्तकोशीक्षेत्रमा जो आउँछ वराहक्षेत्र, त्यो चाहिँ थारु किरातीहरुबीचको सांस्कृतिकभौगोलिक सिमाना मानिन्छ (सिवाहाङ, २०६८ : ११७) । मुन्दुमले पनि किरात थारुहरुलाई दाजुभाइ मानेको वराहक्षेत्रबाट उभो लागेपछि चाहिँ किरातीहरु हाल बसोबास गरिरहेका क्षेत्रमा फैलिएका हुन्वाडाको मुन्दुमले यही बताउँछ
(Curtesy - esamata.com, वैशाख २५, २०७३)

सन्दर्भसामग्री
आचार्य, बाबुराम (२०६०) । प्राचीनकालको नेपालदोस्रो संस्करण (?) काठमाडौं : श्रीकृष्ण आचार्य
काइँला, वैरागी (सन् १९९९) । मुन्धुमनिर्माण (संस्कृति विशेषांक) । वर्ष १९, अंक ३४, अप्रिल १९९९सिक्किम, निर्माण प्रकाशन
झा, द्विजेन्द्रनारायण (सन् २०००) । प्राचीन भारत : सामाजिक, आर्थिक और सांस्कृतिक विकास की पड्तालप्रथम संस्करणदिल्ली : ग्रन्थ शिल्पी (इंडिया) प्राइवेट लिमिटेड
ढुंगेल, डा. रमेश (२०६९) । विगत बुझ्ने प्रयासहिमाल खबरपत्रिका१६३०, असोज
पौड्याल, डा. वीणा (२०६०) । काठमाडौं उपत्यकाका प्रमुख उमामहेश्वर भैरव मूर्तिहरुप्रथम संस्करणललितपुर : साझा प्रकाशन
राई, प्रा.डा. नोवलकिशोर, प्रा.डा. विष्णु एस राई, टंकबहादुर राई बागदेवी राईसम्पादकसन् २००७चाम्लिङनेपालीअंग्रेजी शब्दकोशप्रथम संस्करणकाठमाडौं : किरात चाम्लिङ राई शब्दकोश तथा व्याकरण निर्माण मूल समिति
सिवाहाङ, जय (२०६८) । किरात मुन्धुमभित्रको विज्ञान : बौद्धिक तथा व्यवहारिक ज्ञानप्रथम संस्करणभोजपुर : कृष्णकुमारी राई
Blackburn, Stuart (2003/2004), Memories of Migration: Notes on legends and beads in Arunachal Pradesh, India, EBHR: European Bulletin of Himalayan Research, 25/26, Autumn 2003-Spring 2004.
Pusalker, A.D. (1957), The Indus Valley Civilization, in The Vedic Age, General Editor R.C. Majumdar, third impression, London: George Allen & Unwin Ltd.


No comments:

Post a Comment