किरात जातिको नालीबेली र संस्कृति - ६ (कृष्णप्रकाश श्रेष्ठ)

रुसमा किरात जातिको अध्ययन

रुसी भाषामा किरात जातिको सम्बन्धमा निकै कम सामग्री प्रकाशित छन् । अहिलेसम्म यस जातिको बारेमा रुसी भाषामा कुनै गहकिलो पुस्तक प्रकाशित भएको पाइँदैन । मेरो अनुमानअनुसार रसियालीहरुले किरात जातिको प्रथम परिचय सन् ६० को दशकमा मात्र  प्राप्त गरेका थिए ।  सन् १९६३ मा मास्कोबाट प्रकाशित “दक्षिण एशियाका जनताहरु” शीर्षकको पुस्तकमा किरात जातिसम्बन्धी एक छुट्टै अध्याय रहेको छ । त्यसमा राई, लिम्बु र लेप्चा जातिहरुको मोटामोटी परिचय प्रस्तुत गरिएको छ । त्यसका लेखक हुन् : नेपालविद् बोरीस भासिल्येभिच कुद्य्राभ्चेभ । उनले विभिन्न उपशीर्षकमा राई, लिम्बु तथा लेप्चा जातिको रीतिथिति, धर्म, चालचलन, भौतिक तथा बौद्धिक संस्कृति आदिको चर्चा गरेका छन् ।

यूरोपेली भाषाहरुमा प्रकाशित पुस्तकको रुसी अनुवादमध्ये “नेपाल र उसका वासिन्दाहरु” (मास्को, ई.सं. १९८५) शीर्षकको  कृति उल्लेखनीय छ । फ्रान्सेली इतिहासविद् एवं नृवंशवेत्ता मार्क गाबोरिओको यस कृतिमा तराईदेखि उच्च हिमाली क्षेत्रसम्म नेपालको भूमिमा बसोवास गरिरहेका विभिन्न जाति र नृवंशात्मक समूहहरुको वर्णन प्रस्तुत छ । “पूर्वी नेपालका किरातहरु” (३६, पृ. ४४ ः ६१) शीर्षकको अध्यायमा  यस पहाडी मुलुकमा बसोवास गरिरहेका विभिन्न किरात जातिहरुमध्ये सुनुवार, राई तथा लिम्बु जातिको चालचलन, रीतिरिवाज र धार्मिक परम्पराको सम्यक् चर्चा गरिएको छ । किराती किम्बदन्ती तथा अनुश्रुतिहरुको बारेमा फ्रान्सेली लेखकको विवेचना विशेष महत्वपूर्ण छ । मेरो विचारमा रुसी संस्करणको भूमिकास्वरुप रहेको प्रसिद्ध नेपालविद्द्वय इल्या बोरीसोभिच रेद्को तथा अलेक्सान्द्र लेदकोभको संयुक्त लेख उल्लेख्य छ । त्यसमा नेपालमा हाल वसोवास गरिरहेका विभिन्न जातिहरुको नालीबेली पहिल्याउने जमर्को गरिएको पाइन्छ ।

नेपालको इतिहासविषयक  अनुसंधानका लागि  महाविद्यावारिधिको प्राज्ञिक उपाधि प्राप्त गर्ने  प्रसिद्ध नेपालविद् इल्या रेद्कोलिखित “आधुनिक तथा आधुनिकतम कालमा नेपालको सामाजिक राजनैतिक इतिहासको रुपरेखा” (मास्को, ई.सं. १९७६) शीर्षकको कृतिबाट किरात जातिको परम्परागत संरचनामा हेरफेरको प्रक्रियाबारे सम्यक् जानकारी हासिल गर्न सकिन्छ । यस पुस्तकको सातौं अध्याय (३९, पृ. २३१-२६१) मा लिम्बु जातिको परम्परागत संरचनामा खश जातिको प्रभावको आर्थिक एवं सामाजिक परिणामबारे सांगोपांग चर्चा गरिएको छ । नेपाली इतिहासका अनुसंधानकर्ता रसियाली विद्वानले सामाजिक संरचनाको स्तरमा आर्थिक सम्बन्ध, लिम्बुहरु र ब्राह्मणहरुबीच आर्थिक संघर्ष र अन्योन्य सम्बन्ध, लिम्बुहरुको सैनिक सेवा र अन्य बाहिरी आयस्रोत, आर्थिक एवं सामाजिक सम्बन्धको चरित्रमा तिनको प्रभाव, लिम्बु जातिको सामाजिक आन्दोलन, उनीहरुका परम्परागत र नवीन नेताहरुको भूमिका इत्यादिको विस्तृत विवेचना प्रस्तुत गरेका छन् । इल्या रेद्कोले अंशतः लेखेका छन् : ,,लिम्बु जातिको परम्परागत अधिकारमा राज्यको तर्फबाट प्रहारप्रति लिम्बुहरुको तर्फबाट प्रतिकार गरिएको थियो,, (३९, १९७६, पृ. २५७) । लिम्बुवानका विभिन्न इलाकाहरुमा विद्रोहहरु छिडेका थिए । सन् १९४६ मा सुव्बाहरुको समिति गठन गरियो जसमा लिम्बुहरुको बसोवासका विभिन्न क्षेत्रहरुको प्रतिनिधित्व गर्ने ४५ जना नेताहरु समावेश थिए । शासकहरुले केही छूट दिन वाध्य हुनुपरेको थियो तर ,,खश जातिका प्रतिनिधिहरुको बसाइँसराइ तथा वाह्य कारकहरुको प्रभावद्वारा लिम्बु समुदायमा पारस्परिक सम्बन्धको परम्परागत  ठाडो र तेर्र्सो  सम्पर्क प्रणाली  छिन्नभिन्न हुन पुगेको थियो,, (३९, १९७६, पृ. २६१) ।

यिनै हरफहरुका लेखकद्वारा किरात जातिका किम्बदन्तीहरु शीर्षकमा रुसी भाषामा एक पुस्तक प्रकाशनार्थ तयार पारिएको छ । त्यसमा मुख्यतः  लिम्बु, राई  तथा लेप्चा जातिहरुका किम्बदन्तीहरुका साथै किरात जातिको अगलबगलमा बस्ने तामांग, शेर्पा र सतार जातिका किम्बदन्तीहरुको रुसी अनुवाद रहेका छन् । त्यसै पुस्तकको लागि भूमिका तैयार पार्ने क्रममा संकलित सामग्रीहरुको आधारमा एउटा अनुसन्धानात्मक लेख रूसी भाषामा प्रकाशोन्मुख छ ।  त्यसै लेखलाई आधार मान्दै नेपालीमा तयार पारिएको लेखमाला बनेपाबाट मोहन दुवालको सम्पादनमा प्रकाशित हुने मासिक पत्रिका “जनमत” का कतिपय अङ्कहरूमा “किरात जातिको नालीबेली” शिर्षकमा प्रकाशित भएको थियो (२९क, २०६०)। रूसी तञा नेपाली भाषामा लिखित उक्त दुवै लेखहरूलाई समेटेर केही परिष्कारसहित पुन:र्लिखित प्रस्तुत पुस्तिका नेपाली पाठकसमक्ष प्रस्तुत गरिंदैछ ।

उपसंहार

किरात जातिको संस्कृति तथा इतिहासको अध्ययन र अनुसंधानमा नेपाली विद्वानहरुको ध्यान पर्याप्त मात्रामा आकृष्ट भएको पाईंदैन । यस क्षेत्रमा सर्वप्रथम कलम  चलाउने नेपाली विद्वान् हुन् : इमानसिंह चेमजोंग र डोरविक्रम बिष्ट । नेपाली भाषामा सर्वप्रथम इमानसिंह चेमजोंगले नै “किरात मुन्धुम” (ई.सं. १९६१), “किरात इतिहास” (ई.सं. १९५२) तथा “किराती दन्त्यकथा” (ई.सं. १९६४) प्रकाशमा ल्याएका थिए । उनैको सम्पादनमा निस्केको  “लिम्बु-नेपाली-अंग्रेजी शव्दकोश” (ई.सं. १९६२) को  भूमिका पनि किरात जातिको अध्ययनार्थ उपयोगी रहेको छ । उनले अंग्रेजी भाषामा प्रकाशित गराएको “किरात जातिको इतिहास र संस्कृति” (Histary and Culture of the Kirat People. (3rd Edition). Part I) शीर्षकको पुस्तकबाट विदेशका विद्वानहरु पनि लाभान्वित भइरहेका छन् । यसै गरी लेप्चा जातिको बारेमा  निमा ताकनिलामुलिखित “लेप्चा जातिको उत्पत्ति औ सृष्टिको झल्को” (ई.सं. १९६८) र “लेप्चा लोककथा संग्रह” (ई.सं. ?) शीर्षकका पुस्तकहरु सहायक सिद्ध हुन्छन् । यी दुवै विद्वानहरु स्वयं किरात जातिका प्रतिनिधि हुनाले पनि यी कृतिहरुको विशेष महत्व हुन जान्छ । हाल उनीहरुको यस कार्यलाई अन्य नेपाली विद्वानहरुले पनि अगाडि बढाइरहेका छन् ।यस परिप्रेक्ष्यमा पासांग गोपर्मा, बैरागी काइँला, धनबहादुर लिम्बू, तेजमान सुव्बा, विरही काइँला, मुस्कान यांगहांग आदिको नाम लिनु आवश्यक छ ।

वैरागी काइँला तथा विरही काइँलाका केही लेखहरु (२) पत्रपत्रिकाहरुमा प्रकाशित छन् । हालै नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानबाट प्रकाशित वैरागी काइँलाको कृति यस पंक्तिकारले पढ्न पाएको छैन तर “मधुपर्क” लगायत केही नेपाली पत्रपत्रिकामा प्रकाशित उनका लेखहरु निकै महत्वपूर्ण रहेका छन् । प्रसिद्ध विद्वान् वैरागी काइँलाले “चइःत् मुन्धुम् (सृष्टिवर्णन)” (ई.सं. २००) भन्ने शीर्षकमा किरात लिपिमै मूलपाठ दिएर त्यसको लिप्यान्तरण देवनागरीमा र अनुवाद नेपालीमा प्रस्तुत गरी लिम्बू साहित्य विकास संस्था काठमाडौंको तर्फबाट एउटा महत्वपूर्ण ग्रन्थ प्रकाशित गराएका छन् । भारतीय लिम्बू पत्रपत्रिकाको परिचयात्मक इतिहास (ई.सं. १९९८) शीर्षकको विरही काइँलाको पुस्तक (३) लेखकबाटै मलाई प्राप्त भएको छ भने उनको सम्पादनमा प्रकाशित “किरात परम्परा : लिम्बू रीतिथिति र संस्कृति” (ई.सं.१९८९) शीर्षकको धनबहादुर लिम्बूलिखित पुस्तक (२५) को प्रतिलिपि तथा तेजमान सुव्वालिखित “राई लिम्बूको धर्मदर्शन निर्णय” (ई.सं. १९९९) शीर्षकको पुस्तक (३३क) दार्जीलिंगनिवासी सुश्री गीता सुव्बाबाट मलाई प्राप्त भएको छ । यी पुस्तकहरुबाट पनि नेपाल र भारतमा बसोवास गरिरहेका किरात जातिका शाखासन्ततिहरुको सम्पन्न परम्परा र वर्तमान अवस्था एवं सोचाइबाट समेत  किञ्चित् अवगत हुने सम्भावना पाइएको छ ।

किरातईतर जातिका प्रतिनिधिहरुद्वारा पनि किरात जातिको अध्ययन र अनुसंधानमा योगदान पुग्न जाने तथ्य विशेष उल्लेखयोग्य छ । यस परिप्रेक्ष्यमा डोरबहादुर बिष्ट, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, प्रयागराज शर्मा, जनकलाल शर्मा, काशीनाथ तमोट आदिको नामोल्लेख नगरी रहन सक्तिनँ । यसका अतिरिक्त तुलसी दिवसको कृति “धिमाल लोकधर्म र संस्कृति” (ई.सं. १९८२) को आफ्नै स्थान छ । नेपाली भाषामा अझै पनि किरात जातिको संस्कृति, परम्परा, रीतिथिति, धर्म, इतिहास, कला र साहित्यको समुचित अनुसंधान हुन बाँकी नै रहेको परिप्रेक्ष्यमा स्वदेशी र विदेशी सबै विद्वानहरुको अध्ययन तथा अनुसंधानबाट समष्टिगत रुपमा नेपाली संस्कृतिको श्रीवृद्धिमा योगदान पुग्न जाने कुरा निर्विवाद छ ।

--------    ---------   -------    -----------

सन्दर्भ ग्रन्थसूची

नेपाली भाषामा

१. कन्दंवा काजीमान, नेपाली जनसाहित्य । रायल नेपाल एकेडेमी, काठमाडौं, वि.सं. २०२० । (पृष्ठ १०३-१०९)

२. काइँला विरही, फेदेनयोक र पाँचथर जिल्लाको ऐतिहासिक कथा । स्रष्टा, इ.सं. ? । (पृष्ठ १०६-१११)

३. काइँला विरही, भारतीय लिम्बू पत्रपत्रिकाको परिचयात्मक इतिहास । प्रकाशक : साहित्य सम्मेलन, मिरिक, दार्जीलिंग, इ.सं. १९९८ । (पृष्ठ १-३०)

४. काइँला वैरागी, योक्वा मांखोमा : लिम्बू (किराँत) जातिमा उभौली पूजा । मधुपर्क ३१८, वर्ष २८, अंक ७, मंसिर २०५२ । (पृष्ठ १५-१८)

५. काइँला वैरागी, लोवा थरका लिम्बू ।मधुपर्क २९८, वर्ष २६, अंक ११, चैत २०५० । (पृष्ठ ९-११)

६. काइँला वैरागी, हेभ्या थरका लिम्बू र बाँदर देवता । मधर्ुपर्क ३०१, वर्ष २७, अंक २, असार २०५१ । (पृष्ट २५)

७. किरात मुन्धुम (किरातको वेद) । अनुवादक : चेमजोंग इमानसिंह, प्रकाशक : राजेन्द्र राम, चम्पारण (विहार, भारत), इ.सं. १९६१। (पृष्ठ १०८)

८. गोपर्मा पासांग, बुहारी (लोककथा संग्रह) । प्रकाशक : रत्न पुस्तक भण्डार, काठमाडौं, वि.सं. २०२४ ।

९. चेमजोंग इमानसिंह, किरात इतिहास । सिक्किम, इ.सं. १९५२ ।

१०. चेमजोंग इमानसिंह, किराती दन्त्यकथा । प्रकाशक : रायल नेपाल एकेडेमी, काठमाडौं, वि.सं. २०२१ ।

११. चेमजोंग इमानसिंह, भूमिका । लिम्बू नेपाली अंग्रेजी शव्दकोश, काठमाडौं, वि.सं. २०१८ ।

१२. तमोट काशीनाथ, नेपालमा प्रचलित लीपिको परिचय । मधुपर्क २७०, वर्ष २४, अंक ७, काठमाडौं, वि.सं. २०४८ ।

१३. ताक्निलामु नीमा, लेप्चा जातिको उत्पत्ति औ सृष्टिको झल्को । प्रकाशक : श्याम ब्रदर्स, दार्जीलिंग, ई.सं. १९६८ ।

१४. ताक्निलामु नीमा, छिरिंग सोनाम, छिरिंग नार्बु आदि, लेप्चा लोककथा संग्रह । प्रकाशक :  श्याम ब्रदर्श, दार्जीलिंग, ? ।

१५. दिक्पाल राजकुमार, लिम्बू जातिमा विवाह । मधुपर्क २८६, वर्ष २५, अंक ११, चैत २०४९ । (पृष्ठ २१-२२)

१६. दिवस तुलसी, धिमाल लोकधर्म र संस्कृति । प्रकाशक : नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, काठमाडौं, वि.सं. २०३९ ।

१७. नेपाली लोककथा, सम्पादक : तुलसी दिवस । प्रकाशक : नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, काठमाडौं, वि.सं. २०३२ ।

१८. पोखरेल माधवप्रसाद, सुम्निमाको प्रागैतिहासिक सन्दर्भ । रश्मि (वाङ्मय विशेषांक), काठमाडौं, वि.सं. २०४९ ।

१९. बांगदेल लैनसिंह, प्राचीन नेपाली मूर्तिकलाको इतिहास । प्रकाशक : नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, काठमाडौं, वि.सं. २०३९ ।

२०. भण्डारी डुण्डिराज, नेपालको ऐतिहासिक विवेचना । प्रकाशिका : कृष्ण कुमारी, वाराणसी (भारत), वि.सं. २०१५ । (पृष्ठ २७-३५)

२०क. माबुहाङ, २००७ : माबुहाङ अर्जुनबाबु, किरातलिपिका प्रचारक, कान्तिपुर, ११ जनवरी २००७ (२७ पौष २०६३) ।

२१. मेचीदेखि महाकाली, भाग १ । प्रकाशक : सूचना विभाग, संचार मन्त्रालय, काठमाडौं, वि.सं. २०३१ ।

२२. यांगहांग मुस्कान, किरात सभ्यता र साहित्यको इतिहास । वि.सं. ? ।

२३. राई नवलकिशोर, नेपालमा प्रचलित राई समूहका भाषाहरु । रश्मि (वाङ्मय विशेषांक), वि.सं. २०४९ ।

२४. लामा सन्तवीर पाख्रिन, तम्बा काइतेन् हृवाइ रिमठिम । प्रकाशक :  रत्न पुस्तक भण्डार, काठमाडौं, वि.सं. २०२५ ।

२५. लिम्बू धनबहादुर (आंलाबांखेवा), किरात परम्परा : लिम्बू रीतिथिति र संस्कृति । सम्पादक : विरही काइँला, प्रकाशक : किरात चुम्लुंग सभा, मिरिक, दार्जीलिंग, इ.सं. १९८९ ।

२६. शाक्य तीर्थमान, कानूनको तर्जुमा । प्रकाशक : नानी शोभा शाक्य, ललितपुर, वि.सं. २०४२ ।

२७. शर्मा जनकलाल, नेपालको सामाजिक-सांस्कृतिक इतिहासमा आदिवासीहरुको योगदान। गरिमा १५४, वर्ष१३, अंक १०, असोज २०५२ ।

२७क. शर्मा टीकाराम. नेपालमा राजपरम्परा र साहित्यिक रुपरेखा, काठमाडौं, प्रतिभा प्रकाशन, वि.सं. २०३९ ।

२८. शर्मा बालचन्द्र, नेपालको ऐतिहासिक रुपरेखा । प्रकाशिका : कृष्णकुमारी देवी, वाराणसी (भारत), वि.सं. २०२२ (द्वितीय संस्करण) ।

२९. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, स्थाननामकोश । प्रकाशक : नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, काठमाडौं, वि.सं. २०४४ (प्रथम संस्करण) । प्रकाशक : हिमाल किताब, काठमाडौं, वि.सं. २०६७ (द्वितीय संस्करण) ।

२९क. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, किरात जातिको नालीबेली ।जनमत ९०, वर्ष २०, अङ्क ४, बनेपा, वैशाख २०६० (अप्रिल २००३), पृ. १५-१९, जनमत ९१-९२, वर्ष २०, अङ्क ५-६, बनेपा, असार २०६० (जून २००३), पृ. ४५-४९ ।

३०. श्रेष्ठ ज्ञाइन्द्रबहादुर, नेपालको कानूनी इतिहासको रुपरेखा । प्रकाशक : पैरवी प्रकाशन,  काठमाडौं, वि.सं. २०४४ ।

३१. श्रेष्ठ तेजप्रकाश, नेपाल परिचय । प्रकाशक : तलेजु प्रकाशन, काठमाडौं, वि.सं. २०५१ ।

३२. श्रेष्ठ स्वयम्भूलाल, लिम्बूहरु र तिनका भाषा । हामी नेपाली, प्रकाशक : श्रेष्ठ प्रकाशन, ललितपुर, वि.सं. २०२८ । (पृष्ठ १९-२०)

३३. सिंह जगतबहादुर, मानव भूगोलको आँखिझ्यालबाट राई समाज । रमझम (मासिक पत्रिका), वर्ष ४, अंक १, वि.सं. २०२४ । (पृष्ठ ७८-८७)

३३क. सुव्बा तेजमान. राई लिम्वूको धर्म दर्शन निर्णय । ई.सं. १९९९ ।

नेवारी भाषामा

३४. मल्ल कमलप्रकाश, सिकमिया स्वाने । कान्तिपुर, ने.सं. १०९८ (ई.सं. १९७९) ।

रुसी भाषामा

३५. कौटिल्य, अर्थशास्त्र (अर्थशास्त्र इलि नाउका पोलितिकी) । प्रकाशक : नाउका प्रकाशन, मास्को, ई.सं.१९९३ ।

३६. गाबोरिओ मार्क, नेपाल र उसका वासिन्दा । प्रकाशक : नाउका प्रकाशन, मास्को, ई.सं. १९८५ । (पृष्ठ ४४-६१)

३७. दक्षिणी एशियाका जनताहरु (नारोदी यूझ्नोइ आजिइ) । मास्को, ई.सं. १९६३ ।

३७क. नेपाल ज्ञानमणि, नेपाल निरुक्त, नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान, काठमाडौं, वि.सं. २०४०, पृ. ३३६-३४०) ।

३८. मनुस्मृति (जाकोनी मानु) । अनुवादक : स.द.एल्मानोभिच, प्रकाशक : नाउका र लादोमिर,  मास्को, ई.सं. १९९२ ।

३९. रेद्को इल्या बोरीसोभिच, आधुनिक तथा अत्याधुनिक कालमा नेपालको सामाजिक एवं राजनैतिक इतिहासको रुपरेखा । प्रकाशक : नाउका प्रकाशन, मास्को, र्इ.सं. १९७६ । (पृष्ठ २३१- २६१)

४०. रेद्को इल्या बोरीसोभिच र लेद्कोभ अलेक्सान्द्र,  प्राक्कथन (प्रेदिस्लोभिये) । नेपाल र उसका वासिन्दा (लेखक : मार्क गाबोरिओ), प्रकाशक : नाउका प्रकाशन, मास्को, ई.सं. १९८५ । (पृष्ठ ३-१४)

४१. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, नेवारी साहित्य (नेवार्स्काया लितेरातुरा) ।  प्रकाशक : हिमाल प्रकाशन गुठी, मास्को, ई.सं. १९९५ ।

४१क. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, नेपालको साहित्य : परम्परा र आधुनिकता (नेपाल्स्काया लितेरातुरा : त्रादिच्चिइ इ सोव्रेमेन्नोस्त) ।नेपालको संस्कृति परम्परा र आधुनिकता, प्रकाशक : राजकीय कला-अनुसंधान संस्थान, मास्को, ई.सं. २००१ ।(पृ. ८४-१२९)

४१ख. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, इतिहासको परिप्रेक्ष्यमा नेपालका किम्बदन्ती र उत्सवपर्वहरू (नेपाल्स्किय लेगेन्दी इ प्राज्दनिकि)। प्रादेसिक विकासका विषेशताहरू : भारत, नेपाल, तिब्बत (प्राच्य संस्कृति २), प्रकाशक : राजकीय कला-अनुसंधान संस्थान, मास्को, ई.सं. २००९। (पृ. १६१-२५२)

४२ग. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, रेलगाडीमा हिमालयतिर (नेपालविषयक लेख-सङ्ग्रह) (ना पोएज्दे भ नेपाल)। प्रकाशक : रूस लेखक संघ, मास्को, ई.सं. २००९।

४२. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, स्वस्थानी (नेपालका पुराकथा र अनुश्रुतिहरु) । प्रकाशक : हिमाल प्रकाशन गुठी, मास्को, ई.सं. १९९६ ।

४२क. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, मुन्धुम : किरात जातिको धार्मिक-न्यायिक संहिता (मुन्धुम: रेलिगिओज्नो-प्राभोभोइ त्राक्तात किरातोभ) । स्वस्थानी (नेपालका पुराकथा र अनुश्रुतिहरु) । प्रकाशक : हिमाल प्रकाशन गुठी, मास्को, ई.सं. १९९६ ।

४२ख. श्रेष्ठ कृष्णप्रकाश, किरात जातिको धार्मिक आस्था (भेरोभानिया किरात्स्किख प्लेम्योन)। स्वस्थानी (नेपालका पुराकथा र अनुश्रुतिहरु) । प्रकाशक : हिमाल प्रकाशन गुठी, मास्को, ई.सं. १९९६ ।

४२ग. श्रेष्ठ हिरण्यलाल, नेपाल परिचय (ज्नाकोम्स्तभो स नेपालोम) । अनुवाद : कृष्णप्रकाश श्रेष्ठ,  प्रकाशक : रूस लेखक संघ, मास्को, ई.सं. २००६।

४३. स्टोनर चार्ल्स, शेर्पाहरु र हिममानव (शेर्पी इ स्नेझ्नी चेलोभेक) । अनुवादक : क्रास्नोकुत्स्काया ये.भ. र शान्को न.ब., प्रकाशक : इनोस्त्रान्नाया लितेरातुरा, मास्को, ई.सं. १९५८।

अंग्रेजी भाषामा

44. Bista Dor Bahadur.  People of Nepal. Kathmandu. 1967.

45. Bista Soma Dhoj. Foets in Ancient Nepal. "Nepal: The Himalayan Kingdom". Published by HMG, Ministry of Communications, Department  of  Information,  Kathmandu, 1982. p. 71-94.

46. W.  Brook Northey and C.J. Morris. The Gurkhas, London, 1928. p. 216.

47. Campbell A.  Note on the Limboos and other Hill Tribes Hitherto Undescribed. "Journal of the Asiatic Society of Bengal", No 9. 1840.

48. Chemjong Imansingh.  Histary and Culture of the Kirat People. (3rd Edition). Part I. Publishers: Tumeng Hang & others (Fhidim, Limbuwan) 1966 & Part II. Publisher: Puspa Ratna Sagar, Kathmandu, 1967.

49. Dey N.L.,  Geographical Dictionary  of  Ancient and Medieval India.

50. Gurung Harka.  Vignettes of Nepal. Published by Sajha Prakashan, Kathmandu, 1980. 

51. Hanson & Winter. The Rai of Eastern Nepal. VIII, No 1-2, 1981.

52.  Malla  Kamal Prakash. Linguistic Archeology of the Nepal Vally (Preliminary Report).

53. Regmi D.R.  Ancient and Medieval Nepal. Printed at Prem Printing Press,  Lucknow.  Kathmandu,  1952.  p. 1-4.      

54. Sayami Dhooswan.  The Lotus & the Flame (An Account On Nepalese Culture).  Published by Department  of Information, Ministry  of Communication,  H.M.G.  Nepal, Kathmandu, 1972. p. 81-87, 136-138.

55. Sharma  Prayag Raj. Culture and Religion: Its Historical Background. "Nepal in Perspective". Edited by Pashupati Shumshere J.B.  Rana and Kamal P.  Malla. Published by The Centre for Economic Development and  Administration (CEDA), Kathmandu, Nepal. 1971. p. 65-77.

56. Jirel Suman Krishna, The Jirels Of Nepal, Jiral Community of Jiri-vally, Dolakha, 1992.